Wierzyciele często stają przed poważnym problemem niewypłacalnego dłużnika, który unika spłaty zobowiązań, twierdzą, że nie posiada już żadnego majątku. Część dłużników rzeczywiście popada w finansowe tarapaty, ale nierzadko zdarza się również, że nieuczciwi dłużnicy celowo wyzbywają się majątku, aby uniemożliwić skuteczną egzekucję wierzytelności. Przekazanie nieruchomości członkowi rodziny, darowanie wartościowych przedmiotów osobom bliskim czy sprzedaż samochodu za symboliczną kwotę to tylko niektóre z metod wykorzystywanych przez dłużników w celu ukrycia majątku przed wierzycielami.

W polskim systemie prawnym istnieje jednak skuteczne narzędzie, które pozwala przeciwdziałać takim działaniom – skarga pauliańska (łac. actio pauliana). Dzięki tej instytucji prawnej wierzyciel może doprowadzić do uznania czynności prawnych dokonanych przez dłużnika za bezskuteczne wobec siebie, a to w praktyce oznacza możliwość dochodzenia należności również z majątku osoby trzeciej, która na takiej czynności skorzystała.

Skarga pauliańska – czym jest i na czym polega?

Skarga pauliańska to instytucja prawa cywilnego, której podstawy prawne znajdują się w art. 527-534 Kodeksu cywilnego. Jej celem jest ochrona interesu wierzyciela przed nieuczciwymi działaniami dłużnika, które prowadzą do jego niewypłacalności lub zwiększają jej stopień, uniemożliwiając zaspokojenie wierzytelności.

Zgodnie z art. 527 § 1 KC: “Gdy wskutek czynności prawnej dłużnika dokonanej z pokrzywdzeniem wierzycieli osoba trzecia uzyskała korzyść majątkową, każdy z wierzycieli może żądać uznania tej czynności za bezskuteczną w stosunku do niego, jeżeli dłużnik działał ze świadomością pokrzywdzenia wierzycieli, a osoba trzecia o tym wiedziała lub przy zachowaniu należytej staranności mogła się dowiedzieć.”

Wierzyciel wnosząc powództwo pauliańskie nie pozywa samego dłużnika, lecz osobę trzecią, która uzyskała korzyść majątkową w wyniku czynności prawnej dokonanej z pokrzywdzeniem wierzyciela. Jest to zatem szczególny rodzaj powództwa, które ma na celu ochronę wierzytelności poprzez podważenie skuteczności czynności prawnej dokonanej przez dłużnika.

Jak działa skarga pauliańska w praktyce?

W praktyce mechanizm działania skargi pauliańskiej przedstawia się następująco:

  1. Dłużnik dokonuje czynności prawnej (np. sprzedaży lub darowizny majątku) na rzecz osoby trzeciej
  2. Wierzyciel wnosi do sądu pozew o uznanie czynności prawnej za bezskuteczną
  3. Sąd bada, czy spełnione zostały przesłanki skargi pauliańskiej
  4. W przypadku pozytywnego rozstrzygnięcia, czynność prawna zostaje uznana za bezskuteczną względem wierzyciela
  5. Wierzyciel może prowadzić egzekucję z majątku osoby trzeciej, która uzyskała korzyść od dłużnika

Przykładowo jeśli dłużnik sprzedał nieruchomość swojemu krewnemu za cenę znacznie odbiegającą od wartości rynkowej, a następnie oświadczył, że nie ma środków na spłatę długu, wierzyciel może wystąpić do sądu z powództwem pauliańskim. Jeżeli sąd przychyli się do takiego żądania, wierzyciel będzie mógł prowadzić egzekucję z tej nieruchomości, mimo że formalnie nie należy ona już do dłużnika.

Należy podkreślić, że bezskuteczność względna czynności prawnej dłużnika oznacza, iż czynność ta pozostaje ważna i wywołuje skutki prawne pomiędzy dłużnikiem a osobą trzecią, jednak w stosunku do wierzyciela uznaje się, że składnik majątkowy nadal należy do dłużnika – wyłącznie dla celów egzekucji.

Jakie przesłanki muszą być spełnione, aby skutecznie wnieść skargę pauliańską?

Aby skarga pauliańska mogła zostać uwzględniona przez sąd, muszą zostać spełnione określone przesłanki ustawowe. Przesłanki te można podzielić na warunki formalne i materialne.

Przesłanki materialne skargi pauliańskiej

  1. Pokrzywdzenie wierzyciela – najważniejszym warunkiem jest wykazanie, że wskutek dokonanej przez dłużnika czynności prawnej stał się on niewypłacalny albo niewypłacalny w wyższym stopniu niż był przed dokonaniem tej czynności. Pokrzywdzenie oznacza sytuację, w której dłużnik posiadał majątek z którego wierzyciel mógłby uzyskać zaspokojenie swojego roszczenia, a następnie przekazał ten majątek osobie trzeciej. Zgodnie z ugruntowanym orzecznictwem Sądu Najwyższego nie ma przy tym znaczenia, czy była to darowizna, czy sprzedaż – liczy się cel działania dłużnika i jego skutki dla wierzyciela. 
  2. Świadome działanie dłużnika na szkodę wierzyciela – drugą istotną przesłanką jest wiedza dłużnika co do działania na niekorzyść wierzyciela. W praktyce oznacza to, że dłużnik musi zdawać sobie sprawę, że dokonana przez niego czynność może utrudnić lub uniemożliwić egzekucję jego zobowiązań. Kodeks cywilny wprowadza domniemanie, że dłużnik działał ze świadomością pokrzywdzenia wierzyciela, jeżeli w chwili dokonania czynności był niewypłacalny lub stał się niewypłacalny wskutek dokonania tej czynności. Domniemanie to znacznie ułatwia wierzycielowi dochodzenie roszczeń, gdyż to na dłużniku spoczywa ciężar udowodnienia, że nie działał ze świadomością pokrzywdzenia.
  3. Wiedza osoby trzeciej o działaniu dłużnika na szkodę wierzyciela – trzecim warunkiem jest wykazanie, że osoba, która uzyskała korzyść majątkową, wiedziała lub przy zachowaniu należytej staranności mogła się dowiedzieć, że dłużnik działa ze świadomością pokrzywdzenia wierzyciela.

Przesłanki formalne skargi pauliańskiej

  1. Istnienie wierzytelności – wierzyciel musi wykazać, że przysługuje mu wobec dłużnika wierzytelność, która powstała przed dokonaniem kwestionowanej czynności prawnej. W pewnych sytuacjach ochrona może obejmować również wierzytelności przyszłe.
  2. Dokonanie przez dłużnika czynności prawnej – przedmiotem skargi pauliańskiej mogą być tylko czynności prawne (np. umowy sprzedaży, darowizny), a nie faktyczne (np. zniszczenie rzeczy).
  3. Uzyskanie korzyści majątkowej przez osobę trzecią – wskutek czynności prawnej dłużnika osoba trzecia musi uzyskać korzyść majątkową.
  4. Zachowanie terminu – powództwo należy wytoczyć w terminie 5 lat od dnia dokonania kwestionowanej czynności.

Domniemania prawne ułatwiające dochodzenie roszczeń wierzycielom

Ustawodawca dostrzegając trudności dowodowe związane z wykazywaniem przesłanek skargi pauliańskiej, wprowadził szereg domniemań prawnych, które znacząco ułatwiają wierzycielom dochodzenie roszczeń. Oznacza to, że w określonych przypadkach sąd przyjmuje pewne fakty za udowodnione, a ciężar obalenia tych domniemań spoczywa na osobie trzeciej lub dłużniku.

Najważniejsze domniemania w skardze pauliańskiej to:

  • Domniemanie świadomości dłużnika – jeżeli wskutek czynności prawnej dłużnik stał się niewypłacalny lub stał się niewypłacalny w wyższym stopniu, domniemywa się, że działał ze świadomością pokrzywdzenia wierzycieli (art. 527 § 2 KC).
  • Domniemanie wiedzy osoby bliskiej – jeśli korzyść majątkowa została uzyskana przez osobę będącą w bliskim stosunku z dłużnikiem (małżonka, krewnego, powinowatego w linii prostej, krewnego lub powinowatego w linii bocznej do drugiego stopnia), przyjmuje się, że osoba ta wiedziała, iż dłużnik działał ze świadomością pokrzywdzenia wierzycieli (art. 527 § 3 KC).
  • Domniemanie wiedzy przedsiębiorcy – jeżeli korzyść majątkową uzyskał przedsiębiorca pozostający w stałych stosunkach gospodarczych z dłużnikiem, domniemywa się, że wiedział on o działaniu dłużnika ze świadomością pokrzywdzenia wierzycieli (art. 527 § 4 KC).
  • Nieodpłatne przysporzenie – w przypadku nieodpłatnego przysporzenia (np. darowizny) wierzyciel może żądać uznania czynności za bezskuteczną, nawet jeżeli osoba trzecia nie wiedziała i nawet przy zachowaniu należytej staranności nie mogła się dowiedzieć, że dłużnik działał ze świadomością pokrzywdzenia wierzycieli (art. 528 KC).

Dzięki tym domniemaniom wierzyciele nie muszą udowadniać każdej przesłanki skargi pauliańskiej od podstaw, co znacznie ułatwia dochodzenie roszczeń w przypadkach, gdy dłużnik próbuje ukryć swój majątek.

Jak wnieść skargę pauliańską i odzyskać należności?

Procedura dochodzenia roszczeń w ramach skargi pauliańskiej obejmuje kilka etapów

Przygotowanie i złożenie pozwu

Skarga pauliańska jest składana w formie pozwu do sądu cywilnego. Pozew powinien zawierać:

  • Dokładne określenie stron postępowania (wierzyciela jako powoda oraz osoby trzeciej jako pozwanego)
  • Wskazanie kwestionowanej czynności prawnej
  • Określenie żądania uznania czynności prawnej za bezskuteczną wobec wierzyciela
  • Wskazanie wierzytelności, która ma być zaspokojona
  • Uzasadnienie spełnienia przesłanek skargi pauliańskiej
  • Dowody potwierdzające twierdzenia powoda

Właściwość rzeczowa sądu w sprawach o uznanie czynności prawnej za bezskuteczną zależy od wartości przedmiotu sporu. Sprawy o wartości do 75.000 zł rozpoznaje sąd rejonowy, a powyżej tej kwoty – sąd okręgowy.

Prowadzenie postępowania sądowego

W trakcie postępowania sądowego wierzyciel musi udowodnić spełnienie przesłanek skargi pauliańskiej, chyba że zachodzą wspomniane wcześniej domniemania prawne. Postępowanie w sprawie skargi pauliańskiej może być długotrwałe i skomplikowane, dlatego warto skorzystać z pomocy doświadczonego radcy prawnego lub adwokata.

Egzekucja po uzyskaniu korzystnego wyroku

Jeśli sąd uwzględni powództwo pauliańskie, wydaje wyrok uznający określoną czynność prawną dłużnika za bezskuteczną wobec wierzyciela. Na podstawie tego wyroku oraz tytułu wykonawczego przeciwko dłużnikowi, wierzyciel może prowadzić egzekucję z majątku osoby trzeciej, która uzyskała korzyść od dłużnika.

W praktyce oznacza to, że np. nieruchomość, którą dłużnik sprzedał swojemu bratu za symboliczną kwotę, będzie mogła zostać zajęta przez komornika i sprzedana na pokrycie długu, mimo że formalnie należy ona już do brata dłużnika. Osoba trzecia ma jednak prawo zwolnić się od egzekucji poprzez zapłatę wierzycielowi sumy pieniężnej odpowiadającej wartości korzyści, którą uzyskała od dłużnika.

Termin na wniesienie skargi pauliańskiej – na co zwrócić uwagę?

Skarga pauliańska, choć stanowi skuteczne narzędzie ochrony wierzycieli, musi być wniesiona w ściśle określonym terminie. Zgodnie z art. 534 Kodeksu cywilnego, uprawnienie do żądania uznania czynności prawnej za bezskuteczną wygasa z upływem 5 lat od daty dokonania tej czynności. Jest to tzw. termin zawity – oznacza to, że nie podlega on przerwaniu ani zawieszeniu, a jego upływ powoduje wygaśnięcie uprawnienia wierzyciela.

W praktyce oznacza to, że jeśli wierzyciel dowie się o nieuczciwym działaniu dłużnika dopiero po kilku latach, jego możliwości prawne mogą być znacznie ograniczone. Z tego powodu kluczowe znaczenie ma systematyczne monitorowanie sytuacji majątkowej dłużnika oraz szybkie reagowanie w przypadku zauważenia podejrzanych transakcji.

Koszty związane z wniesieniem skargi pauliańskiej

Wniesienie skargi pauliańskiej wiąże się z określonymi kosztami, które wierzyciel powinien uwzględnić, rozważając podjęcie działań prawnych. Najważniejsze z nich to:

  1. Opłata sądowa – wysokość opłaty sądowej od pozwu o uznanie czynności prawnej za bezskuteczną wynosi 5% wartości przedmiotu sporu, nie mniej niż 30 zł i nie więcej niż 100.000 zł. Wartość przedmiotu sporu stanowi wartość wierzytelności, której zaspokojeniu ma służyć majątek będący przedmiotem zaskarżonej czynności prawnej.
  2. Koszty zastępstwa procesowego – wierzyciel może skorzystać z pomocy profesjonalnego pełnomocnika (adwokata lub radcy prawnego), ale wiąże się to z dodatkowymi kosztami. Wysokość wynagrodzenia pełnomocnika jest ustalana indywidualnie, a w przypadku wygranej sprawy sąd może zasądzić od strony przegrywającej zwrot kosztów zastępstwa procesowego według stawek określonych w rozporządzeniu Ministra Sprawiedliwości.
  3. Inne wydatki – mogą obejmować koszty opinii biegłych (np. w celu ustalenia rzeczywistej wartości zbytego majątku), koszty uzyskania dokumentów czy opłaty skarbowe za pełnomocnictwo.

W przypadku wygranej sprawy, sąd zazwyczaj zasądza zwrot kosztów procesu od strony przegrywającej. Oznacza to, że osoba trzecia, która uzyskała korzyść od dłużnika, może zostać zobowiązana do zwrotu kosztów poniesionych przez wierzyciela.

Kiedy warto skorzystać ze skargi pauliańskiej?

Skarga pauliańska jest skutecznym narzędziem prawnym, które umożliwia wierzycielom ochronę przed nieuczciwymi działaniami dłużników zmierzającymi do ukrycia majątku. Warto rozważyć jej zastosowanie szczególnie w następujących sytuacjach gdy dłużnik przekazuje składniki swojego majątku osobom bliskim, w przypadku sprzedaży majątku po zaniżonej cenie, gdy dłużnik dokonuje nieuzasadnionych darowizn oraz w sytuacji, gdy dłużnik twierdzi, że nie posiada majątku, ale jednocześnie prowadzi wystawny tryb życia.

Skuteczność skargi pauliańskiej zależy od wielu czynników, w tym od szybkości działania wierzyciela, posiadanych dowodów oraz umiejętnego poprowadzenia sprawy przed sądem. Z tego względu, przed podjęciem decyzji o wniesieniu powództwa pauliańskiego, warto skonsultować się z profesjonalnym pełnomocnikiem, który oceni szanse powodzenia sprawy i pomoże przygotować odpowiednią strategię działania. Kluczowe znaczenie ma to, że po upływie 5 lat od dokonania kwestionowanej czynności prawnej, uprawnienie wierzyciela do wniesienia skargi pauliańskiej wygasa. Dlatego w przypadku podejrzeń co do nieuczciwych działań dłużnika, należy działać szybko i zdecydowanie.

Jeżeli są Państwo zainteresowani pomocą prawną w zakresie dochodzenia roszczeń z wykorzystaniem skargi pauliańskiej lub mają Państwo pytania dotyczące sytuacji, w której dłużnik próbuje ukryć swój majątek, zapraszamy do kontaktu z Kancelarią Sitnik i Wspólnicy. Nasi doświadczeni prawnicy specjalizujący się w prawie cywilnym i egzekucyjnym pomogą ocenić Państwa sytuację i zaproponują najbardziej skuteczne rozwiązania prawne.