Środki zapobiegawcze to jeden z elementów występujących w procesie karnym, który ma na celu zabezpieczenie prawidłowego toku postępowania. W Polsce zasady ich stosowania reguluje kodeks postępowania karnego, a dokładnie jego 28 rozdział.
Definicja i cele środków zapobiegawczych (przesłanki ogólne)
Środki zapobiegawcze to środki przymusu stosowane przez organy procesowe (takie jak sąd czy prokuratura), mające na celu ochronę porządku prawnego w trakcie toczącego się postępowania karnego. Ich podstawowe cele to:
- Zabezpieczenie prawidłowego toku postępowania
- Uniemożliwienie bezprawnego wpływu na prawidłowy tok postępowania
- W szczególnych przypadkach zapobiegnięcie popełnieniu przez oskarżonego/podejrzanego nowego, ciężkiego przestępstwa
Wszelkie środki zapobiegawcze stosowane są w sposób proporcjonalny do zarzucanego przestępstwa i tylko wtedy, gdy zebrane w postępowaniu dowody wskazują na duże prawdopodobieństwo, że osoba popełniła zarzucany jej czyn.
Opisane powyżej cele to tzw. przesłanki ogólne stosowania środków zapobiegawczych.
Rodzaje środków zapobiegawczych
Środki zapobiegawcze dzielą się na izolacyjne i nieizolacyjne.
Tymczasowe aresztowanie
Jest to najbardziej dotkliwy i rygorystyczny środek zapobiegawczy, ponieważ polega on na pozbawieniu osoby oskarżonej/podejrzanej wolności. W procesie karnym jest to jedyny izolacyjny środek zapobiegawczy. Może on być zastosowany tylko w ściśle określonych przypadkach. Jednoznacznie wskazuje się, iż nie stosuje się tymczasowego aresztowania, jeśli inny środek zapobiegawczy jest wystarczający. Ponadto, nie można łączyć tymczasowego aresztowania z innymi nieizolacyjnymi środkami zapobiegawczymi. Zgodnie z kodeksem postępowania karnego, aby móc zastosować tymczasowe aresztowanie muszą wystąpić przesłanki ogólne (opisane wyżej) i co najmniej jedna z poniższych przesłanek szczególnych:
- Istnieje obawa, że oskarżony/podejrzany ucieknie lub będzie się ukrywał, zwłaszcza gdy nie można ustalić jego tożsamości lub nie posiada on stałego miejsca pobytu w kraju
- Zachodzi uzasadniona obawa, że oskarżony/podejrzany będzie nakłaniał inne osoby do składania fałszywych zeznań albo w inny bezprawny sposób będzie utrudniał on postępowanie
- Oskarżonemu/podejrzanemu zarzuca się popełnienie czynu, zagrożonego za którego maksymalna kara pozbawienia wolności wynosi co najmniej 8 lat
- Uzasadniona obawa, że oskarżonemu/podejrzanemu, któremu zarzuca się popełnienie zbrodni lub umyślnego występku, popełni przestępstwo przeciwko zdrowiu, życiu lub bezpieczeństwu powszechnemu, zwłaszcza, jeśli popełnieniem takiego przestępstwa groził
Tymczasowe aresztowanie może być zastosowane tylko i wyłącznie przez sąd, który w tym przedmiocie wydaje postanowienie. W postępowaniu przygotowawczym prokurator składa do sądu wniosek o zastosowanie tego środka, który rozpoznawany jest przez sąd na posiedzeniu. Warto zauważyć, iż stosuje się ten środek zapobiegawczy terminowo – maksymalnie na 3 miesiące. Aby przedłużyć jego stosowanie sąd musi wydać kolejne postanowienie w tym przedmiocie.
Nieizolacyjne środki zapobiegawcze
- Poręczenie majątkowe
Poręczenie majątkowe polega na tym, że oskarżony/podejrzany składa określoną przez organ procesowy np. kwotę pieniężną czy papiery wartościowe, jako gwarancję, że będzie on wypełniał swoje obowiązki procesowe, takie jak stawianie się na każde wezwanie organu jak i powstrzymywanie się od utrudniania postępowania. Poręczenie majątkowe może wpłacić w imieniu oskarżonego/podejrzanego również inna osoba. Jeśli jednak obowiązki procesowe nie będą wypełniane, wpłacone pieniądze przepadają
- Poręczenie niemajątkowe i poręczenie osoby godnej zaufania
Poręczenie niemajątkowe sprowadza się do tego, iż podmioty takie jak pracodawca czy organizacja społeczna której oskarżony/podejrzany jest członkiem składają zapewnienie, że osoba ta będzie wypełniała obowiązki procesowe.
- Dozór Policji
Dozór Policji jest środkiem zapobiegawczym bezterminowym, ponieważ trwa on aż do wydania postanowienia o jego uchyleniu lub rozpoczęcia wykonywania kary. Polega on na wykonywaniu przez oskarżonego/podejrzanego obowiązków zawartych w postanowieniu wydawanym przez sąd lub prokuratora. Obowiązkami tymi mogą być: zakaz opuszczania określonego miejsca pobytu, zgłaszanie się do określonego organu wraz z dowodem tożsamości, zakaz kontaktu z pokrzywdzonym, świadkami lub innymi podejrzanymi w postępowaniu czy zakaz przebywania w określonych miejscach.
- Nakaz opuszczenia lokalu zajmowanego wspólnie z osobą pokrzywdzoną
Istotą tego środka jest nakazanie oskarżonemu/podejrzanemu o popełnienie przestępstwa z użyciem przemocy wobec osoby wspólnie zamieszkującej opuszczenia lokalu, który wspólnie zamieszkują. Przesłankami stosowania tego środka są: wysokie prawdopodobieństwo popełnienia przestępstwa z użyciem przemocy na szkodę osoby wspólnie zamieszkującej, jak również uzasadniona obawa, iż oskarżony/podejrzany ponownie popełni przestępstwo z użyciem przemocy wobec tej osoby. Uprawnienia do stosowania tego środka ma prokurator i sąd, a stosuje się go na okres nie dłuższy niż 3 miesiące. Można przedłużyć stosowanie tego środka, jednak w takiej sytuacji decyzję o tym może podjąć tylko sąd.
- Nakazy i zakazy określonego zachowania się oskarżonego/podejrzanego
Jest to nieizolacyjny środek zapobiegawczy, który zastosować może prokurator lub sąd. Występuje on w kilku postaciach takich jak: zawieszenie w czynnościach służbowych, zawieszenie w wykonywaniu zawodu, nakaz powstrzymania się od określonej działalności, nakaz powstrzymania się od prowadzenia pojazdów.
- Zakaz opuszczania kraju
Zakaz opuszczania kraju służy powstrzymaniu oskarżonego/podejrzanego przed wyjazdem poza granice kraju. Może on zostać połączony z zatrzymaniem paszportu albo innego dokumentu, który uprawnia do wyjazdu poza granice kraju, jak również z zakazem wydania takiego dokumentu.
Kontrola środków zapobiegawczych
Środki zapobiegawcze podlegają kontroli sądowej. Oznacza to, iż na postanowienie o zastosowaniu każdego ze środków zapobiegawczych przysługuje zażalenie do sądu, który bada, czy zostały one wdrożone w sposób prawidłowy. Jednocześnie decyzja o ich zastosowaniu może być zmieniona lub uchylona w trakcie postępowania, jeśli zachodzą zmiany w sytuacji oskarżonego/podejrzanego lub ustały przesłanki będące podstawą ich stosowania.
Organy procesowe mogą również zmienić środek zapobiegawczy na wniosek oskarżonego/podejrzanego lub jego obrońcy.
Środki zapobiegawcze w procesie karnym – wsparcie doświadczonego adwokata z Gliwic i Chorzowa
Środki zapobiegawcze podlegają kontroli sądowej. Oznacza to, iż na postanowienie o zastosowaniu każdego ze środków zapobiegawczych przysługuje zażalenie do sądu, który bada, czy zostały one wdrożone w sposób prawidłowy. Jednocześnie decyzja o ich zastosowaniu może być zmieniona lub uchylona w trakcie postępowania, jeśli zachodzą zmiany w sytuacji oskarżonego/podejrzanego lub ustały przesłanki będące podstawą ich stosowania.
Organy procesowe mogą również zmienić środek zapobiegawczy na wniosek oskarżonego/podejrzanego lub jego obrońcy.
Autor: Julia Gajewska – Kalaga